Grondstoftekorten of stijgende prijzen: contractuele flexibiliteit is troef!
De pandemie, geo-politieke spanningen, oorlog in Oekraïne, energie-risico’s … hebben geleid tot een forse prijsstijging of tekorten van veel grondstoffen.
Dikke bult: de overeenkomst bindt tot wet?
Het uitgangspunt is dat elke leverancier die geconfronteerd wordt met onderbrekingen of (hoge) prijsstijgingen dit alleen moet dragen en bvb. niets mag doorrekenen in afwijking van de gemaakte prijsafspraken. Een gedwongen her-negotiatie is in principe niet mogelijk, maar de zogenaamde 'goede trouw' gebiedt de contractspartijen wel om loyaal samen te werken en om het contract tot een goed einde te brengen. De rechtbank kan op verzoek van één van de partijen in uitzonderlijke situaties ingrijpen, maar gerechtelijke procedures kunnen lang duren en de bevoegdheden van de rechtbank zijn hierin beperkt.
Lucky you in geval van een prijsherzieningsclausule.
Partijen kunnen anticiperen op onverwachte of onvoorziene omstandigheden en in hun overeenkomst gebruik maken van een prijsherzieningsclausule.
Dit is een (steeds meer) gebruikte techniek die eruit bestaat om in contracten een zgn. prijsformule op te nemen met daarin de objectieve elementen op basis waarvan de prijs eenzijdig aangepast kan worden zonder dat er een nieuw akkoord nodig is tussen de partijen. Aan zulk een clausule zijn wel wettelijke grenzen verbonden aangezien sinds de zgn. B2B-wet (inwerkingtreding: 1 december 2020) de contractvrijheid in B2B-relaties verder werd beperkt. Zo is het o.a. verboden om zonder geldige reden eenzijdig de prijs, de kenmerken of de voorwaarden van een overeenkomst te wijzigen. Bijgevolg moet dergelijke prijsherzieningsclausule heldere (voldoende voorzien- en bepaalbare) parameters (zoals bvb. transport, energie, lonen) bevatten die onafhankelijk zijn van de wil van de partijen.
Prijsherzieningsclausules in Belgische contracten (d.i. tussen Belgische partijen) die een automatische aanpassing aan een index voorschrijven zijn trouwens ongeldig. Verder mag de prijsherzieningsclausule slechts toepassing hebben op maximum 80 % van het bedrag van de eindprijs (anders gesteld: minimaal 20 % van de eindprijs mag niet gewijzigd worden). Bovendien mogen prijsparameters enkel toepasselijk zijn op dat gedeelte van de prijs dat voortvloeit uit de kosten die het vertegenwoordigt. Deze voorwaarden zijn voorgeschreven op straffe van nietigheid. Overeenkomsten met buitenlandse partijen ontspringen de dans.
Er is zelden sprake van overmacht.
Wanneer er geen (geldige) prijsherzieningsclausule werd overeengekomen, zou een contractspartij zich kunnen proberen te beroepen op zgn. overmacht.
Maar: prijsstijgingen en grondstoftekorten vallen in principe niet onder het begrip overmacht. Daarvan is slechts sprake wanneer een partij in de absolute onmogelijkheid verkeert om de afspraken na te komen en dat wordt zeer streng geïnterpreteerd. Het is wel toegestaan om het begrip overmacht contractueel te verzachten en zo (indirect) een regeling te treffen voor onvoorziene omstandigheden.
Hardship / imprevisie (nationaal)?
Er is sprake van hardship (of imprevisie) indien er voor een contractpartij in de verdere uitvoering van de overeenkomst in onveranderde omstandigheden een buitengewoon nadeel zou ontstaan. Alsdan worden partijen verplicht het contract te heronderhandelen met het oog op het respecteren van het contractueel evenwicht. Het dient in tegenstelling tot overmacht niet onmogelijk te zijn om de contractuele afspraken na te komen, wel veel moeilijker. Hardship wordt bijgevolg sneller aanvaardt dan overmacht.
Momenteel wordt in het Belgisch recht deze imprevisieleer niet automatisch aanvaard. Wel is het mogelijk om hiervan af te wijken via een zgn. imprevisieclausule.
In boek 5 Verbintenissen Nieuw Burgerlijk Wetboek is deze imprevisieleer wel wettelijk opgenomen. De modaliteiten die voortvloeien uit deze nieuwe regelgeving worden uiteengezet in onderstaande alinea omtrent de aanvullende werking van de goede trouw en het nieuwe verbintenissenrecht.
Hardship / imprevisie (internationaal)?
Als de overeenkomst is afgesloten met een buitenlandse partij, voorziet het Weens Koopverdrag in een oplossing, in die zin dat een partij niet aansprakelijk is voor een tekortkoming indien zij aantoont dat de tekortkoming werd veroorzaakt door een verhindering die buiten haar macht ligt en dat van haar “redelijkerwijs” niet kan worden verwacht dat zij bij het sluiten van de overeenkomst met die verhindering rekening zou hebben gehouden. Dit komt er concreet op neer dat reeds bij zgn. gewijzigde omstandigheden en verstoring van het contractuele evenwicht (dus minder streng dan overmacht) de contractpartij (soms) het recht heeft om de heronderhandeling van de overeenkomst te vorderen. De partijen hebben evenwel de mogelijkheid om dit contractueel uit te sluiten ...
De aanvullende werking van de goede trouw en het nieuwe Verbintenissenrecht (Nieuw Burgerlijk Wetboek).
Ook het Hof van Cassatie heeft voorzichtig bevestigd dat bij een ernstige verstoring van het contractueel evenwicht door externe omstandigheden (zoals extreme prijsstijgingen of een enorme tekorten aan grondstoffen) de contractspartijen op basis van de aanvullende werking van de goede trouw verplicht worden om het contract te heronderhandelen in het licht van de nieuwe realiteit. Partijen kunnen dit principe evenwel best opnemen in de overeenkomst indien ze zich hierop willen kunnen beroepen.
Op contracten die gesloten worden na 1 januari 2023 (inwerkingtreding Boek 5 Verbintenissen Nieuw Burgerlijk Wetboek) zal een voorafgaande verbintenis tot heronderhandeling alvorens naar de rechter te kunnen stappen geïmplementeerd zijn. Deze verbintenis tot heronderhandeling van een contract met het oog op de aanpassing of beëindiging ervan is slechts van toepassing als er voldaan is aan een aantal strikte voorwaarden:
1° de verandering van omstandigheid moet de uitvoering van het contract buitensporig bezwarend maken, dermate dat de uitvoering ervan redelijkerwijze niet langer kan worden geëist;
2° die verandering moet onvoorzienbaar geweest zijn bij de contractsluiting;
3° die verandering moet ontoerekenbaar zijn aan de schuldenaar;
4° de schuldenaar mag dit risico niet voor zijn rekening genomen hebben; en
5° de wet en het contract mogen die mogelijkheid niet uitsluiten.
Tijdens de onderhandelingen moeten de partijen hun verbintenissen steeds blijven nakomen. Elke partij kan zich tot de rechter wenden bij afwijzing of mislukking van de heronderhandelingen binnen een redelijke termijn. De rechter behandelt de zaak dan zoals in kort geding en kan het contract aanpassen of geheel of gedeeltelijk beëindigen. De contractspartijen zijn in de mogelijkheid om van deze regeling af te wijken in hun overeenkomst, vermits deze regeling van aanvullend recht is ...
Last but not least: de opzeg van de overeenkomst.
Tot slot kan elke partij (normaliter) de overeenkomst opzeggen conform de bepalingen in de overeenkomst om vervolgens een nieuwe overeenkomst, met andere prijs- of leveringsafspraken, te heronderhandelen. Maar opgelet: tijdens de opzegperiode (de termijn die je moet respecteren om een overeenkomst te beëindigen) gelden de initiële afspraken nog steeds.